Otwarte publikacje naukowe

Publikacja jest definiowana jako będąca „w otwartym dostępie”, gdy nie ma finansowych, prawnych lub technicznych barier w dostępie do niej. „Dostęp” oznacza nie tylko prawo do czytania, pobierania i drukowania, ale także prawo do kopiowania, rozpowszechniania, łączenia, indeksowania i wyszukiwania.

Zielona Droga Otwartego Dostępu

Droga zielona to „zapewnienie otwartego dostępu gratis albo libre przez autora poprzez zdeponowanie utworu w repozytorium”. Innymi słowy, dostęp do publikacji jest możliwy dzięki tzw. autoarchiwizacji, czyli umieszczeniu publikacji w otwartym repozytorium (wprowadza się odpowiednie metadane i dodaje tekst w odpowiednim formacie).

W repozytorium (instytucjonalnym lub dziedzinowym) może się znaleźć:

  • pre-print – wersja autorska tekstu, przed recenzją;
  • postprint – wersja poprawiona i poprawiona w trakcie recenzji, bez numerów stron;
  • wersja wydawcy – ostatecznie opublikowana, opatrzona numerem stron.

Niektórzy wydawcy żądają przyznania otwartego dostępu dopiero po upływie okresu embarga, które może wynosić np. 6 lub 12 miesięcy.
Większość instytucji i podmiotów finansujących naukę preferuje zieloną drogę otwartej nauki.

Deponowanie w repozytoriach – zagadnienia prawne

1. Prawa do publikacji w umowie wydawniczej.
Zaleca się, aby badacze podpisywali tylko takie umowy wydawnicze, w których zachowują prawo do udostępniania tekstu także w innym miejscu. Innymi słowy – nie przekazują pełni autorskich praw majątkowych wydawcy. Umowy, które przyznają pełnię praw do publikacji wydawcy uniemożliwiają samodzielną archiwizację.

2. Samodzielna archiwizacja artykułu wieloautorskich.
Już podczas pisania tekstu autor planujący autoarchiwizację powinien poinformować o tym współautorów i poprosić ich o zgodę. Jeśli artykuł został już opublikowany, również należy uzyskać zezwolenie na samodzielną archiwizację tekstu od wszystkich autorów.
Jeśli publikacja zawiera materiały chronione prawem autorskim należące do stron trzecich, takie jak ilustracje lub grafiki, a zezwolenie na korzystanie z tych materiałów dotyczy tylko wydań drukowanych, wymagane jest osobne zezwolenie na wykorzystanie ich do celów samodzielnej archiwizacji.

3. Wymagania wydawców dotyczące samodzielnej archiwizacji.
Większość wydawnictw umożliwia naukowcom deponowanie ostatecznej, recenzowanej wersji (post-printu lub ostatecznej wersji roboczej) publikacji w otwartym repozytorium cyfrowym. Informacje na temat zasad autoarchiwizacji różnych wydawców i publikacji można znaleźć na portalu SHERPA / RoMEO. Wskazówki powinny też znaleźć się na stronach internetowych samych czasopism lub wydawców. Wydawca ma prawo wyznaczyć okres embarga, podczas którego artykuł nie może być bezpłatnie dostępny online.
Jeśli informacje o polityce wydawniczej czasopisma są niedostępne, a umowa wydawnicza oferowana przez wydawcę nie zawiera takiej klauzuli, autorzy mogą zasugerować dodanie jej do umowy.

Politykę wydawnictwa w zakresie zakresie prawa autora do zamieszczania swoich publikacji w otwartym dostępie można sprawdzić w serwisie SHERPA RoMEo

(Źródło: Wdrożenie i promocja otwartego dostępu do treści naukowych i edukacyjnych)

Zobacz także:

 Droga Złota

Droga złota to „zapewnienie otwartego dostępu gratis albo libre przez wydawcę, w szczególności poprzez publikację utworu w czasopiśmie naukowym lub książce”. Znaczna część redakcji czasopism, aby pokryć koszty redakcyjne, pobiera od autorów opłaty za publikowanie (tzw. Article Processing Charges – APC). Opłaty te są zazwyczaj pokrywane z grantów lub przez instytucje naukowe, w których pracują autorzy publikacji.

Wyróżnia się dwa rodzaje czasopism otwartych:

  1. Czasopisma o pełnym dostępie: publikacje są udostępniane za pośrednictwem platformy wydawnictwa. Ten tryb udostępniania może wiązać się z obowiązkiem wniesienia opłaty. Koszty publikacji, zwane „opłatami za przetwarzanie artykułów” (APC), pokrywają autorzy lub ich instytucje. Większość podmiotów finansujących badania popiera otwarty dostęp i jest gotowa sama pokryć koszty publikacji. Listę w pełni otwartych czasopism z całego świata można znaleźć w rejestrze DOAJ (Directory of Open Access Journals).
  2. Czasopisma hybrydowe: czasopisma subskrypcyjne, w których znajdują się zarówno teksty zamknięte, jaki i otwarte. Te ostatnie są publikowane po uiszczeniu opłaty za przetwarzanie artykułów (APC).

Czasopisma otwarte – jak znaleźć odpowiednie?

Przy wyborze otwartego czasopisma dla swojej publikacji warto zwrócić uwagę na to, czy:

  • Czasopismo jest sponsorowane przez uznane towarzystwo naukowe lub instytucję akademicką?
  • Redaktor i redakcja to uznani eksperci w dziedzinie?
  • Czasopismo ma numer ISSN?
  • Czasopismo znajduje się na liście DOAJ?
  • Czasopismo jest publikowane w trybie otwartego dostępu z licencjami Creative Commons CC-BY?
  • Czasopismo na swojej stronie internetowej informuje o kosztach publikacji, w tym o opłatach za przetwarzanie artykułów (APC)?
  • Czasopismo posiada wyliczony wskaźnik wpływu, np. IF, SNIP?
  • Czasopismo jest indeksowane w Web of Science, Scopus lub innej, typowej dla dyscypliny bazie?
  • Na stronie czasopisma łatwo znaleźć informację o wszystkich opłatach?
  • Czasopismo jest członkiem OASPA i / lub COPE?
  • Proces wzajemnej oceny jest przejrzysty i zgodny z prawem?
  • Artykuły publikowane w czasopiśmie są cytowane przez innych naukowców?
  • Artykuły publikowane w tym czasopiśmie otrzymują identyfikator DOI (Digital Object Identifier)?

(Źródło: Wdrożenie i promocja otwartego dostępu do treści naukowych i edukacyjnych)

Ścieżka Diamentowa (lub Platynowa)

Publikacja jest udostępniana za pośrednictwem otwartych czasopism / platform, które nie pobierają opłat za publikację od autorów. Takie czasopisma są zwykle finansowane przez konsorcja np. biblioteczne lub z grantów uzyskanych przez instytucje. Czasopisma z tej ścieżki także są rejestrowane w DOAJ.

Czarny otwarty dostęp

Publikacja naukowa w czarnym dostępie jest udostępniana nielegalnie, z naruszeniem autorskich praw majątkowych wydawcy i bez jego zgody. Teksty są udostępniane na portalach społecznościowych dla naukowców (np. ResearchGate) lub udostępniane poprzez pirackie strony internetowe (np. Sci-Hub). Jest to wyraz prootwartościowych postaw samych naukowców, przekonanych, że dostęp do wiedzy powinien być otwarty. Pirackie serwisy nie zapewniają jednak długotrwałej archiwizacji, dlatego nie są właściwą drogą rozwoju otwartego dostępu do treści naukowych.

Zob. M.RYCHLIK, M. THEUS, Otwarty dostęp do piśmiennictwa naukowego. Przegląd funkcjonujących form – legalnych i nielegalnych. BIBLIOTEKA 2018, NR 22 (31), DOI: 10.14746/b.2018.22.9

 

DOAJ

DOAJ czyli Directory of Open Access Journals to największa baza danych zbierająca informacje o czasopismach naukowych publikowanych w otwartym dostępie.
Dzięki stosowanym procedurom polegającym na dokładnym sprawdzeniu każdego czasopisma, DOAJ jest najbardziej zaufanym katalogiem otwartych czasopism. Dobór czasopism do bazy oparty jest na zbadaniu naukowości czasopisma i jego otwartości.

Naukowość
Czasopismo uznaje się za naukowe, jeśli spełnia następujące warunki:

  • jest recenzowane (dopuszcza się następujące rodzaje recenzowania: otwarta recenzja, jednostronnie ślepa recenzja, dwustronnie ślepa recenzja oraz recenzja redaktorów – ta ostatnia wyłącznie w przypadku czasopism z nauk humanistycznych i sztuk pięknych),
  • nazwiska recenzentów powinny być ujawnione,
  • jest kierowane do środowiska naukowego,
  • posiada ISSN i/lub eISSN,
  • co najmniej 1/3 każdego numeru powinna zawierać oryginalne artykuły naukowe (minimum 5 rocznie),
  • posiada dedykowaną i aktualizowaną stronę internetową zawierającą informacje o: celach i zakresie czasopisma, redaktorze naczelnym i redakcji (w tym informacje kontaktowe i afiliacje), o wszelkich opłatach pobieranych od autorów w procesie przygotowania i publikacji (także o ich dokładnej wysokości), informacje o otwartym dostępie, postanowienia licencyjne.

Ponadto sprawdzany jest dostęp do bieżącego numeru czasopisma i numerów archiwalnych oraz dane kontaktowe.

Otwartość
Wydawcy bazy DOAJ przykładają bardzo dużą wagę do otwartości i dokładnie przyglądają się aplikującym czasopismom pod względem otwartego dostępu, rodzaju wykorzystywanej licencji itp. Dla DOAJ otwarty dostęp oznacza brak wszelkich barier dostępu do treści (technicznych, prawnych czy finansowych), stąd w bazie nie są już indeksowane czasopisma, które wymagają nawet bezpłatnej rejestracji. Uznano to za przeszkodę w dostępie do czasopisma.

Warunki, jakie musi spełniać czasopismo indeksowane w DOAJ, to:

  • bezpłatny dostęp do całej treści czasopisma bez embarga czasowego,
  • opłaty za dostęp mogą dotyczyć tylko wersji drukowanej,
  • precyzyjna informacja o otwartym dostępie (lakoniczna informacja o otwartym dostępie jest dopuszczona tylko w przypadku korzystania przez czasopismo z licencji Creative Commons, o czym jasno i przejrzyście informuje się użytkowników). Umieszczenie na stronie internetowej informacji o tym, że czasopismo wydawane jest w otwartym dostępie bez podania szczegółowych informacji określających odpowiednie uprawnienia jest traktowane jako niespełnienie tego kryterium.

Wyróżnienie DOAJ
Baza Directory of Open Access Journals przyznaje specjalne wyróżnienie (DOAJ Seal) tym czasopismom, które szczególnie wyróżniają się, jeśli chodzi o jakość otwartości.
Nagradzane są te periodyki, które spełniają każde z siedmiu warunków:

  • mają umowę na długoterminowe archiwizowanie treści z podmiotem zewnętrznym,
  • zapewniają stałe identyfikatory w publikowanych artykułach,
  • przekazują do bazy metadane artykułów (nie później niż 3 miesiące po publikacji),
  • umieszczają w metadanych informację o licencji CC tak, aby mogła ona być odczytywana automatycznie,
  • pozwalają na użytkowanie i przetwarzanie treści zgodnie z licencjami CC BY, CC BY‐SA lub CC BY‐NC,
  • politykę deponowania mają zarejestrowaną w katalogu określającym zasady archiwizacji,
  • zapewniają zachowanie pełni praw autorskich przez autora.

Linki

Ikony: Freepik (www.freepik.com) z www.flaticon.com, Retina Display Icons (www.iconfinder.com/iconsets/TWG_Retina_Icons) od The Working Group (blog.twg.ca).